Recensie ‘Alzheimer. Biografie van een ziekte’

Door Gerbert Bakx

Volgens de Amerikaanse schrijfster Susan Sontag ontlenen ziekten hun angstaanjagendheid niet alleen aan het lijden dat ze bij individuele patiënten veroorzaken maar aan het feit dat ze belangrijke maatschappelijke angsten belichamen en een eigen mythologie in het leven roepen. De ziekte van Alzheimer past helemaal in dit plaatje. Alzheimer. Biografie van een ziekte beschrijft op een uitermate boeiende wijze de ruim honderd jaar durende geschiedenis van de ziekte van Alzheimer, van de eerste observaties van Alois Alzheimer bij zijn patiënte Auguste Deter in de beginjaren van de twintigste eeuw, tot de uitspraak van spijtoptant Peter Whitehouse die in 2007 verklaart dat de ziekte een mythe is.

De auteur beschrijft de strijd tussen twee elkaar beconcurrerende visies in de psychiatrie: de biologische psychiatrie van Emil Kraepelin en de ‘psychologische’ psychiatrie van de volgelingen van Sigmund Freud. Het gaat om de vraag of een bepaald waarneembaar gedrag als een ziekte kan worden beschouwd en zo ja, waar die ziekte zich lokaliseert en wat een mogelijke behandeling kan zijn.

Bijna alle geestesziekten lijden onder een ernstig gebrek aan fysieke zichtbaarheid. De geest is immers vluchtig. Dat geldt ook voor de door Kraepelin vastgestelde ‘grote’ psychiatrische stoornissen als schizofrenie of manische depressie. Een uitzondering zou de ziekte van Alzheimer zijn, die immers direct in het brein aanwijsbaar lijkt te zijn. Daarom moet het ook wel een ‘echte’ ziekte zijn. Een bijkomende vraag is of de eerder zeldzame vorm van dementie bij jongere patiënten dezelfde ‘ziekte’ is als de ‘seniele dementie’ bij oudere mensen. De inzet is duidelijk: wie zou er geld steken in onderzoek naar geestelijke achteruitgang als die wordt verklaard uit het feit dan mensen nu eenmaal ouder worden. Dat lijkt meer op een gevecht tegen de bierkaai. De ‘oplossing’ voor dit netelige probleem was een strategische meesterzet: de vergelijking met kanker. Kanker doet zich op alle leeftijden voor maar hoe ouder een mens, hoe groter de kans. Toch zegt niemand dat kanker een gevolg is van veroudering. Iedereen weet dat kanker een ernstige ziekte is die op elke leeftijd een grondig onderzoek en een passende behandeling vereist. Ineens blijkt de ziekte van Alzheimer dan ook een comfortabel voertuig voor een wetenschappelijke carrière. De wereld van ouderdom en verval wordt jong en hip. President Reagan draagt het zijne bij aan de doorbraak van de ziekte in de jaren tachtig. De ziekte van Alzheimer opent ons de ogen voor de complexiteit van het vermogen dat vereist is om ons in het dagelijkse leven te handhaven. Het wordt duidelijk dat deze ziekte de mens van zijn kostbaarste bezit berooft: zijn bewustzijn en zijn menselijkheid. Met deze ziekte is het alsof je achterstevoren een trap afloopt en niet weet waar de laatste trede is. Het is tevens een ziekte die, zoals Susan Sontag bedoelde, een symbool is voor de toestand van onze maatschappij waarin het overzicht verloren is gegaan, de beschikbare kennis niet meer te overzien is en voortdurende vernieuwingen oorzaak zijn van oriëntatieproblemen en toekomstangst. Het is de ziekte van de eeuw.

De neurowetenschappers doen hun best. Het onderzoek lijkt resultaten op te leveren en iedereen wil graag dat er een geneesmiddel komt. Wie dit vooral graag wil is de farmaceutische industrie die fors geïnvesteerd heeft in de speurtocht naar genezing en die dus met iets voor de dag moet komen. In de neuropathische ideologie lijkt vooral de amyloïd-hypothese veelbelovend. Maar ondanks alle miljoenen die in het onderzoek zijn gestoken, is er niets gevonden wat maar een beetje op genezing lijkt. We zijn nog niet eens in de buurt. De keizer heeft geen kleren aan, maar haast niemand durft het toe te geven.

Het klinkt allemaal heel bekend in de oren. Trudy Dehue schreef een soortgelijk verhaal in verband met depressie.
Alzheimer. Biografie van een ziekte is dan ook een boeiend stuk wetenschapsfilosofie en wetenschapssociologie, dat bovendien uitstekend geschreven is en geen moment verveelt.

Titel: Alzheimer. Biografie van een ziekte
Auteur: Koos Neuvel
Boekinfo: Uitgeverij Podium
ISBN 9789057596643
Verschijningsdatum: 2014
Recensent: Gerbert Bakx