Recensie ‘De geest uit de fles’

Door Sven Delarivière

Over de Verlichting bestaat er een gigantische stapel aan literatuur. Rienk Vermij start zijn boek De geest uit de fles alvast met te verantwoorden waarom hij daar nog een werk aan wenst toe te voegen. Zijn belangrijkste opzet is om te benadrukken dat de verlichte filosofie niet zomaar een ideologische omslag was maar een waardesysteem, geuit door een intellectuele elite tegenover concrete problemen en gecorreleerd met politieke voordelen. De ideeën en argumenten van de Verlichting waren op zich niet nieuw, maar wel sterker naar voren gebracht dankzij politieke en sociale verschuivingen.

De auteur vervat de Verlichting in een verandering van de morele gemeenschap (op consensus gebaseerde gemeenschap) door een politiek samenwerkingsverband (gebaseerd op wetgeving) dat zich tegen het gezag van de kerk keerde. Heersers werden weliswaar niet meer door God op de troon geplaatst, maar laat dit niet de indruk wekken dat hiermee hun gezag ondermijnd wordt. De sterkste hervormingen gebeurden namelijk van bovenaf. Heersers hadden er alleen maar baat bij om de macht van de kerk onder de macht van de staat te stellen.

Godsdienstige tolerantie was niet alleen een bewonderenswaardig ideaal, maar lange en verscheidene godsdienstoorlogen maakten er bovendien een noodzaak van. Theologische vragen werden naar de private sfeer verschoven, waar ze de politieke samenwerking niet in bedwang zouden komen te staan. Een goede (economisch productief en tolerante) burger zijn was belangrijker dan een goede gelovige. Nut en het maatschappelijk welzijn verbeteren waren de nieuwe streefdoelen en de beste manier vooruit was via kennis en wetenschap. In een tijd waar godsdienstige overtuigingen de meningen alleen maar verdeelden, kon de bloeiende wetenschap een gedeelde visie op de werkelijkheid bieden.

Dit wil zeker niet zeggen dat godsdienst geen plaats meer had in de groeiende seculiere samenleving, maar dat deze zich moest herdefiniëren ten opzichte van een nieuwe achtergrond. De kerk ging meer nadruk leggen op de overeenstemming met de rede. Dogma’s en rites waar niemand over akkoord kon gaan maakten plaats voor gemeenschappelijke, centrale geloofsinhouden. Vermits de kerk zijn monopolie op de waarheid verloor, verschoof de focus naar moraliteit. Opvoeding bijvoorbeeld, won steeds meer aan belang en was nog steeds grotendeels in de handen van de kerk, maar nu meer aangepast aan de verlichte idealen.

Er zijn een aantal passages uit het boek die via een specifiek onderwerp een mooie schets kunnen weergeven van de omstandigheden tijdens de Verlichting. Het verhaal van Diderot’s Encyclopédie neemt ons mee in de sfeer van de intellectuele gemeenschap van salonfilosofen, de jaloezie onder schrijvers, censuur en de praktijk van de boekdrukkunst. Andere gedeeltes daarentegen zijn, zoals ook de werkelijkheid, eerder een opsomming van gebeurtenissen en feiten dan een kenmerkend verhaal.

Vooral Vermij’s laatste hoofdstuk schetst een interessante nuancering op de rest van het verhaal. Er kwam immers redelijk wat verzet tegen de Verlichting en niet alleen vanuit de kerk. De hervormingen kwamen voornamelijk een elite ten goede en hadden weinig oog voor het dagelijkse leven van het gewone volk. Er ontstond onrust en wantrouwen wat gradueel omzette tot verzet. Dit verzet, even ongenuanceerd als de hervormers tactloos waren, had ironisch genoeg nooit kunnen ontstaan zonder het idee van het volk als ware invulling van de samenleving dat was ontstaan in de Verlichting.

Hoewel de verlichtingsfilosofen verbaasd zouden rondlopen in onze huidige tijden zijn veel van de waarden en problemen uit hun tijd ons niet onbekend. Dit toont ook meteen dat het verwezenlijken van hun idealen niet volledig gelukt is, waardoor dit werk een hedendaagse relevantie in zich draagt. Ook Vermij, die wil benadrukken dat de politieke context meer stuwkrachtig was dan de filosofische idealen, laat zich even in zijn conclusie meeslepen door een vergelijking tussen de politieke neutraliteit die aan de basis zou liggen van de moderne wetenschap en de Verlichting. Ideologisch verdedigen we die neutraliteit maar al te graag, maar zoals hij ook elders zegt: “In de praktijk werkt het vaak anders”.

Titel: De geest uit de fles. De Verlichting en het verval van de confessionele samenleving
Auteur: Rienk Vernij
Boekinfo: Uitgeverij Nieuwezijds
ISBN 9789057123979
Verschijningsdatum: 2014
Recensent: Sven Delarivière