Recensie ‘Kunstmatig van nature’

Door Jan Matthys

Jos de Mul is verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam als hoogleraar filosofie van mens en cultuur. Zijn specialisatiedomein omvat filosofische antropologie, de filosofie van kunst en cultuur, en de filosofie van informatica en communicatie technologie.
Die specialisatiedomeinen vinden elkaar perfect in het essay Kunstmatig van nature. Onderweg naar Homo sapiens 3.0, geschreven voor de Maand van de Filosofie 2014 en (lekker meegenomen) voor een prikje te koop. ‘Essay’ is een bescheiden benaming voor een werkstuk van 200 bladzijden, maar die zijn in dit geval absoluut verantwoord.

Het boek valt uiteen in twee delen (en een voorspel dat we liever met de mantel der liefde willen bedekken, laten we het erop houden dat u niets verliest door het over te slaan).
In het eerste deel neemt Jos de Mul ons aan een rotvaart door veertien miljard jaar geschiedenis van de Big Bang tot vandaag. In het tweede deel reikt hij drie mogelijke scenario’s aan voor de verdere evolutie van de mensheid. In de woorden van de auteur gaat het hierbij nadrukkelijk niet om voorspellingen, maar om drie mogelijkheden die zich aftekenen als extrapolaties van de evolutie tot op heden. Uiteraard volstaat één welgemikte kosmische botsing om gelijk welk scenario, hoe waarschijnlijk en weldoordacht ook, naar de prullenmand te verwijzen.

Sinds de Big Bang onderging het universum meerdere grote revoluties, waarbij telkens entiteiten ontstonden waarvan de complexiteit groter was dan die van de samenstellende elementen. Hoe zo verzoend iets kan worden met de wetten van de thermodynamica die het omgekeerde voorspellen, heeft onder meer Ilya Prigogine één van de zeldzame Belgische Nobelprijzen opgeleverd, maar valt buiten de reeds indrukwekkende scope van dit boek.

De Mul beperkt zich tot drie grote fasen, het ontstaan van materie, van leven en van bewustzijn, een drie-eenheid die we ook in het tweede deel zullen terugvinden.
In het voorbijgaan wordt stilgestaan bij de grote filosofische vragen – wat is leven, wat is bewustzijn? – die de overgangen van de ene fase naar de volgende kenmerken.
Uiteraard komt ook de dualiteit Darwin-Lamarck over natuurlijke selectie aan bod, een debat waarin het laatste woord minder dan ooit gezegd is.

Eén van de inspiratiebronnen van dit boek is de filosoof en socioloog Helmuth Plessner, die ook de bedenker is van de titel – de mens is kunstmatig van nature. Dat heeft niet enkel te zien met de artifacten die we al eeuwen gebruiken, maar ook met het feit dat onze verre voorouders al erg vroeg de natuurlijke selectie een handje gingen helpen. Kunstmatige selectie was één van de motoren van de agrarische revolutie. Later kwam daar dan ook nog de industriële revolutie bovenop, en nu zijn er aanwijzingen dat we op de drempel staan van een nieuwe ingrijpende revolutie. Hoe die er zal uitzien is anyone’s guess, maar Jos de Mul toont ons alvast drie mogelijke pistes. Ook de toekomstperspectieven van Jos de Mul vertrekken van het trio materie – leven – bewustzijn.

In het materie-georiënteerd ‘zwermgeest’ scenario blijft de bloedlijn van de mens als zodanig intact. Er wordt ingezet op externe hulpmiddelen die de menselijke mogelijkheden ondersteunen en uitbreiden. Dat gaat enerzijds over meer en betere prothesen, anderzijds ook over het uitbesteden van hersenactiviteiten in een lijn die terugreikt naar de uitvinding van het schrift, en via boekdrukkunst, massale gegevensopslag in computers, data-mining en expert systemen volgens kultuurpessimisten kan leiden tot de verwording van de mensheid tot een zwerm van onderling verwisselbare individuen, die volledig afhankelijk zijn van een collectief en nauwelijks te controleren informatiesysteem.

Het tweede scenario gaat een stapje verder en gaat onze (naast die van talloze andere organismen) genen manipuleren, waardoor die aanpassingen ook doorwerken in de volgende generaties. De Mul noemt dit het ‘alien’ scenario. Net zomin als het vorige scenario kan je dit nog science fiction noemen. Hoe ver je hierin kan of wil gaan is vraag twee, maar de middelen om het te doen zijn vandaag wel degelijk reeds aanwezig, ook al zijn de mogelijke gevolgen nauwelijks in te schatten.

Het laatste scenario wordt opgevoerd onder de naam ‘zombie’ scenario. Hierin ontstaat er een wereld van parallelle intelligentie die in staat is zichzelf in stand te houden. Recent slaagde een computer voor het eerst in de Turing test; het grapje dat je via internet met een hond kan communiceren zonder het te merken is dan misschien nog wel veraf, maar dat je dat doet met een computer is ook vandaag al realiteit. Als die computer vervolgens de processen aanstuurt om zichzelf te reproduceren en de mogelijkheid heeft om zelfstandig bij te leren en zich verder te ontwikkelen, staat niets de opgang in de weg van een nieuw ras van wereldburgers die de winkel probleemloos kunnen overnemen als de mensheid de volgende meteorietinslag niet zou overleven.

Stof tot nadenken dus, op een zeer bevattelijke manier gebracht. Een aanrader.

Titel: Kunstmatig van nature. Onderweg naar Homo sapiens 3.0
Auteur: Jos de Mul
Boekinformatie: Uitgeverij Lemniscaat
ISBN 9789047706502
Verschijningsdatum: 2014
Recensent: Jan Matthys