Heidi Mertes over het zinvolle en het voltooide leven

verslag door Tess Bertels, vrijwilliger De Maakbare Mens

Is het leven zinloos? Hoe moeten we omgaan met de zinloosheid van het leven? Bestaan er zinvolle en niet-zinvolle levens? Heidi Mertes schept orde in de chaos die deze vragen oproept en laat drie groepen (pessimisten, gematigde optimisten en de optimisten) aan het woord omtrent de zin en de zinloosheid van het leven.

De pessimisten: het leven is een tranendal

Een quote van filosoof Blaise Pascal creëert een ijzingwekkend beeld voor de menselijke conditie: “Stel U een aantal geketende mensen voor die allen ter dood zijn veroordeeld. Iedere dag worden er onder de ogen van de anderen enkelen omgebracht. De overblijvenden zien aan wat er met hun lotgenoten gebeurt wat hun zelf te wachten staat. Vol smart en wanhoop kijken ze elkaar aan en wachten hun beurt af.” Vertier opzoeken of een uitweg trachten te vinden om deze toestand te vergeten, mag je niet doen volgens Pascal. Je moet bezig zijn met je toestand en niet proberen eruit te ontsnappen.

Albert Camus geeft zijn donker mensbeeld mee in zijn toneelstuk Caligula. Iedereen leeft in een leugen, we moeten beseffen dat we ongelukkig zijn en sterven.

Arthur Schopenhauer meent dan weer dat de voornaamste bron van rampspoed die de mens treft, de mens zelf is. Volgens Schopenhauer hadden we er beter niet geweest. We moeten ervan bewust zijn, maar we zetten het van ons af.

Gematigde optimisten: het leven is zinloos, maar laten we er het beste van maken

Filosoof Albert Camus brengt een iets positievere boodschap a.d.h.v. een figuur uit de Griekse mythologie, Sisyfus. Sisyfus krijgt in deze Griekse mythe als straf de (absurde) taak om een enorme steen naar een bergtop te brengen. Telkens hij de top nadert, rolt de steen terug naar beneden en kan hij opnieuw beginnen. Camus vergelijkt de mythe van Sisyfus met de absurditeit van het leven. Toch is Sisyfus niet ongelukkig in zijn absurde lot meent Camus. We beelden ons in dat Sisyfus een ongelukkige mens is, maar waarom kunnen we ons niet inbeelden dat het een gelukkig iemand is? Misschien volbrengt hij deze taak wel terwijl er aangename vogelgeluiden te horen zijn, of verwondert hij zich elke keer weer over mooie glinsteringen in de steen?

De visie van de Franse filosoof Jean-Paul Sartre kan kort worden samengevat: geen essentie maar wel existentie. Er is geen god geweest en daar moeten we eerlijk in zijn. We zijn niet op de aarde met een bepaald doel, maar we moeten wel iets doen met het leven.

Volgens Gents moraalfilosoof Leo Apostel is er geen allesoverheersende zin, en kunnen we de zinloosheid overwinnen door:
– eigen engagement, hierdoor stijgt de zinvolheid
– relaties, zo geven we zin aan elkaars leven
– inzicht in de eigen nietigheid; ieders erfenis ebt wel ergens weg, en misschien maar goed ook.

Optimisten: het leven is zinloos, en maar goed ook

Simone de Beauvoir meent dat zinloosheid goed is, want dat maakt het mogelijk om het leven zelf in handen te nemen. De parabel van de taartenboom (als je naar buiten gaat om een taart te plukken van een taartenboom zal je deze nooit vinden, je moet de taart dus zelf maken) toont dat het beter is om zelf zin te creëren dan dat iemand anders dat doet.

Volgens Richard Taylor heeft het leven zin maar we zoeken we het op de verkeerde plaats. We moeten het ‘within us’ zoeken. Net als Albert Camus gebruikt hij de Griekse mythe van Sisyfus. Moest Sisyfus daadwerkelijk iets opbouwen, dan zouden zijn daden zinvoller lijken. Maar we moeten ook steeds nieuwe doelen hebben. Stel dat Sisyphus klaar zou zijn, dan zou er een existentiële leegte ontstaan.

Hoe ziet een zinvol leven eruit?

Eeuwig leven is alvast niet nodig en ook niet relevant voor een zinvol leven. Als het leven zinvol kan zijn, dan ook kan het ook kort zijn en als het leven niet zinvol is, dan is een lang leven een nachtmerrie. Een zinvol leven betekent ook het aanvaarden dat er geen goddelijk plan is. Zinvolheid is gradueel en fragmentair; je kan werk niet zinvol vinden, maar je gezin wel. Het is ook belangrijk om je af te vragen voor wie het leven zinvol is; is mijn leven zinvol voor mijzelf of voor anderen? Een zinvol leven is ook evoluerend. Je evolueert en dus je doelen in het leven ook, er is niet zoiets als 1 groot doel.

Hoe zinvol is de vraag naar zin?

Alfred Jules Ayer, beter bekend als A. J. Ayer, vindt de vraag naar de zinvolheid van het leven zinledig, er is geen ultiem antwoord. Het is een beetje zoals de vraag ‘Wat is er voorbij 1 meter van het universum?’ trachten te beantwoorden. We kunnen de vraag niet beantwoorden.

Een andere filosoof, Kai Nielsen, meent dat je op de vraag naar de zin van het leven een niet-metafysisch antwoord kunt geven. Als je de juiste vraag stelt, kan je wel een antwoord krijgen. Vragen als ‘Hoe groot is geluid?’ of ‘Welke kleur heeft geluid?’ zijn vragen die grammaticaal correct zijn, maar inhoudelijk geen steek houden, net zoals de vraag naar de zin van het leven. We kunnen beantwoorden waarom bepaalde dingen waardevol zijn, maar de vraag beantwoorden waarom de dingen in hun geheel waardevol zijn, is niet eh…zinvol.

Als er zinvolle levens zijn, dan zijn er ook niet-zinvolle levens. Heidi Mertes lijst de vier manieren op van Leo Apostel om een zinloos leven te krijgen ter afronding van de lezing:

• falen in ondernemingen
• het gevoel hebben dat niemand van je houdt
• het gevoel hebben dat je geen verschil maakt
• van niets meer genieten, apathisch door het leven gaan.

Zelf iets van ons leven maken, is de kernboodschap!

Prof. Heidi Mertes gaf de lezing ‘Van het zinvolle naar het voltooide leven’ tijdens de studienamiddag over het goede leven op 4 februari 2017 in het Liberaal Archief in Gent. Een organisatie van De Maakbare Mens in samenwerking met HVV, HVV Gent, Vermeylenfonds, Willemsfonds en Masereelfonds.