Mee met het idee. Brain enhancement: zegen of vloek?

In deze maandelijkse column ‘Mee met het idee’ gaan verschillende deskundigen dieper in op een zelfgekozen onderwerp dat past binnen de thema’s van De Maakbare Mens. De auteur krijgt de ruimte om een gedachte of probleem uit te werken en daagt ook jou uit: ben jij mee met het idee?

Deze column is verschenen in de nieuwsbrief van 25 oktober 2018.

door Luc Crevits, neuropsychiater en gewezen kliniekhoofd neurologie (UZ Gent). Hij schreef verschillende boeken over brein(verbetering).

Aan de universiteit Maastricht wordt een cursus gedoceerd ‘Cognitive Enhancement’,  er bestaat een heuse Journal of Cognitive Enhancement,  maar ook in het dagelijkse leven is brain enhancement doorgebroken. Je kan tegenwoordig nog moeilijk een magazine open slaan zonder een artikel of een advertentie aan te treffen om je brein te verbeteren.

Fysieke en mentale oefeningen of computerspelletjes, onschuldige (?) middeltjes, ingrijpende farmaca die gemoedstoestand en cognitie beïnvloeden, genetische manipulatie, magnetische stimulatie, invasieve procedures met elektroden in het brein… Straks komt de geheugenchip en artificiële intelligentie boekt steeds meer vooruitgang. Al deze middelen en technieken, samengevat als neuromodulatie, vallen onder brain enhancement of ‘breinverbetering’. En dan is het transhumanisme niet ver weg meer.

Kevin Warwick hoogleraar aan de universiteit van Reading, werkt aan een Homo cyberneticus sapientissimus en wil elk deel van het lichaam vervangbaar maken, ook de hersenen! Ongebreidelde hoogmoed, vinden sommigen. Toch is het te verwachten dat steeds meer mensen een en ander zullen uitproberen naarmate de technologie goedkoper, veiliger en minder invasief wordt. De stap is trouwens vaak niet zo heel groot. Nieuwe technologie is veelal maar een verfijnde verderzetting van wat we al doen.

Extreem conservatisme is overigens niet enkel onhoudbaar, maar zelfs contraproductief. De wetenschappelijke bevindingen uit onderzoek, kunnen leiden tot een beter inzicht in medische behandelingen.

“Extreem conservatisme is overigens niet enkel onhoudbaar, maar zelfs contraproductief. De wetenschappelijke bevindingen uit onderzoek, kunnen leiden tot een beter inzicht in medische behandelingen.”

Laat ons eerst wat klaarheid scheppen in deze doolhof, al is het maar om te vermijden dat goedbedoelde adviezen om enhancement te omarmen of te verwerpen, verdrinken in vaagheid.
Alhoewel brain per definitie voor de hersenen als geheel staat, refereert brain enhancement meestal aan de mentale vermogens. Deze omhelzen wat de mens denkt, waarneemt, voelt en wilt. Sommigen nemen er ook moraliteit bij. Verbetering van deze geestelijke functies vat men samen als cognitive enhancement. Brain (cognitive) enhancement kunnen we indelen volgens de gebruikte techniek, zoals ik hierboven al schetste. Een andere indeling is volgens de doelgroep, denk aan de zieke of de gezonde mens. Meestal bedoelt men deze laatste.

Brain enhancement bij kinderen kent haar eigen biologische, ethische, sociale en juridische problemen. En we gaan er stilzwijgend maar niet vanzelfsprekend, van uit dat brain enhancement niet onder dwang gebeurt! Brain enhancement confronteert ons dus met een moreel gegeven. Mensen genezen vinden we wenselijk, gezonde mensen verbeteren is meer bediscussieerbaar.

Bediscussieerbaar betekent echter niet noodzakelijk immoreel. Trouwens, normaliteit en gezondheid zijn niet zo strikt te bepalen. De lijn tussen verbetering en behandeling is niet steeds recht. Soms gaan zij geruisloos in elkaar over, denk bijvoorbeeld aan reconstructieve en esthetische chirurgie. En als we met ‘normaal’ functioneren ‘optimaal’ bedoelen, vinden sommigen dat ze stoffen moeten innemen of draadjes in de hersenen laten inplanten.

“De lijn tussen verbetering en behandeling is niet steeds recht. Soms gaan zij geruisloos in elkaar over.”

Nieuwe technologieën roepen altijd weerstand op. Plato keerde zich af tegen het schrift omdat dit de geheugenfunctie zou ondermijnen. Filosoof Michael Sandel vindt het een gevaarlijk idee technologie aan te wenden om mensen te verbeteren. Het risico om de mens tot een ding te herleiden is niet ondenkbeeldig. Bio-ethicus Julian Savulescu is daarentegen van mening dat we nieuwe technieken (niet enkel brain enhancement) moeten inzetten om de mensheid te verbeteren.

Het vurige verzet van bioconservatieven contrasteert  schril met de gepassioneerde betogen van pleitbezorgers. Dat illustreert dat brain enhancement ingrijpt op wat men doorgaans het meest specifieke van Homo sapiens beschouwt: het brein met zijn typisch menselijke vermogens.

Tegenstanders wijzen drastische breinverbeterkunde af uit principes van ‘onwaardigheid’ of ‘onnatuurlijkheid’. Voorstanders hanteren vaak een utilitaristisch argument in de zin dat brain enhancement het geluk zou verhogen.

In de plaats van ons af te vragen of een bepaalde technologie al dan niet moreel aanvaardbaar is, stelt de ethiek van het goede leven de vraag hoe het leven met die technologie eruit zou zien. Bij velen overheerst meer hun persoonlijk aanvoelen dan rationele argumentatie. Misschien moeten we volgens het aloude principe van Aristoteles het juiste midden vinden, een vrije verhouding tot de technologie.

Ik zal niet alle pro’s en contra’s afwegen, enkele ideeën volstaan. Dat verbeteringstechnieken niet voor alle mensen in gelijke mate beschikbaar zijn, ligt gevoelig. Nochtans is dit een socio-economische realiteit die evenzeer voor orgaantransplantaties geldt. Ethici die vrezen dat enhancing de mens van de wereld vervreemdt, gaan er kennelijk van uit dat mens en wereld afzonderlijke grootheden zijn of dat de natuur weerwraak zou nemen. In werkelijkheid weten we dat de natuur zich daar niets van aantrekt.

Dan is er nog het hybrisargument dat met de vinger wijst omdat de mens voor god speelt, wat meteen schuldgevoelens induceert als het mis loopt.
Mensen verhouden zich met zichzelf, de anderen en de dingen waaronder de techniek. We zijn nu eenmaal verstrengeld met wetenschap en techniek. Mensen zijn denkende wezens die in staat geacht worden om de technische vooruitgang te dirigeren, niet lijdzaam te ondergaan. Toegegeven, we kunnen de toekomst enkel door extrapolatie voorzien en dan zijn er nog de vele onbekenden. Gedachte-experimenten helpen ons om een en ander gevaarloos onder ogen te zien maar het blijft een kunst redelijk met onzekerheid om te gaan.
En natuurlijk zijn er uiteenlopende belangen mee gemengd. Denk maar aan economie, politiek en krijgsmacht. Heel wat onderzoek gebeurt trouwens buiten het wetenschappelijke milieu met de gebruikelijke omkadering van een ethische commissie.

Laat ons tenslotte niet blindelings in alle cognitieve enhancers geloven. Zo leert onderzoek  dat je dezelfde dopamine-boost kunt krijgen van placebo als van amfetamine door simpelweg te geloven dat je het goed zult doen. En het biologische brein is nog altijd veel plastischer dan een verzameling al dan niet kunstmatige zenuwcellen. Bovendien blijft brain enhancement voor een belangrijk gedeelte beperkt door de omgevingsinvloeden van opvoeding en cultuur. Totale maakbaarheid, voor zover die al wenselijk zou zijn, is een illusie. Ik heb het trouwens liever over kneedbaarheid.

“Totale maakbaarheid, voor zover die al wenselijk zou zijn, is een illusie. Ik heb het trouwens liever over kneedbaarheid.”

Brain enhancement vraagt een multidisciplinaire benadering met een breed maatschappelijk draagvlak. De manier waarop wij omgaan met onderwerpen zoals abortus, euthanasie en killer robots stemt hoopvol. Hoopvol, maar waakzaam in het bijzonder naar veiligheid van toepassing, eerlijkheid van informatie en afwezigheid van dwang. Brain enhancement wacht boeiende tijden.