Hoe dominant zijn onze genen?

Je vindt ze vaak in de media, titels als “gen gevonden voor obesitas, psychose, hartfalen, intelligentie, agressie, homoseksualiteit,…”. De vraag is, bestaat dat gen echt, is de rol van de genen werkelijk zo doorslaggevend en waarom is het zo belangrijk om onszelf, ons gedrag aan onze genen te wijten?  

Aan tafel

Nature-nurture nog van deze tijd?

Wat is het belang van genen en wat is het belang van omgeving en opvoeding? Nu we veel aandacht hebben voor onze genen, lijkt het alsof omgeving en opvoeding er minder toe doen. Dat is nochtans iets te simplistisch.

De discussie over wat nu precies ons gedrag en zijn bepaalt, is complex en zeker nog niet beslecht. Misschien is het zelfs een onoplosbaar vraagstuk. In ieder geval: de dichotomie aangeleerd-aangeboren is zo oud als de mens zelf. Het is een aantrekkelijke manier van denken.

Maar het is ook een te simpele manier van kijken. Genen en omgeving van elkaar splitsen, is gewoon ondoenbaar. Het relatieve belang van genen en omgeving onderzoeken is niet erg zinvol als alle gedrag toch het resultaat is van een mix van de 2. Genen beïnvloeden je gedrag, gedrag beïnvloedt je genen, de relatie is buitengewoon complex.

Wie zegt “het zit in mijn genen”, bedoelt “ik ben zo. Ik kan er niets aan doen.”

Er gebeurt veel onderzoek naar de rol van de genen bij autismespectrumstoornissen. We zoeken vlijtig naar de genen die autisme veroorzaken. Misschien omdat we niet gezegd willen hebben dat het aan opvoeding en omgeving ligt (dat hadden we 30 jaar geleden wel gedaan). Als iets in de genen zit, gaan we er van uit dat er niets aan te doen is en het is dus nogal deterministisch. Maar autisme is een gedrag, en dat manifesteert zich altijd in een context. Uiteraard speelt die omgeving haar rol.  

Als het fout gaat

Men kent momenteel voor ongeveer 7000 erfelijke aandoeningen het getroffen gen. De verwachting is dat er zeker nog meer ziekten in de genen gelokaliseerd kunnen worden.

Bij baby Pia gaat het om een ziekte die bij de geboorte blijkt en snel erger wordt (SMA). Een behandeling kan de ziekte niet wegnemen, maar brengt ons van iemand die heel erg getroffen is naar iemand die minder hard getroffen is. Is dat de moeite waard, het is aan de samenleving om daarover te beslissen.  

Tot hiertoe hebben we  met de hielprik enkel gescreend op ziekten die behandelbaar zijn. SMA was vorig jaar niet behandelbaar, nu wel. Dan wordt de nieuwe vraag wanneer de therapie goed genoeg is om de aandoening in de hielprik op te nemen.

Er zijn echt niet veel erfelijke aandoeningen die geneesbaar zijn. SMA is de uitzondering, en mucoviscidose zit in de pijplijn maar echte genezingen zie je maar in heel uitzonderlijke gevallen.

Wetenschappers zijn ook maar mensen

We zijn erg gefocust op die genen. Ongetwijfeld waardevol, maar de zaak is vaak zoveel complexer dan dat. De omgevingsfactoren, van micro- tot macroniveau halen de media niet zo vlot.

Mensen hopen op een eenduidig antwoord van een dokter. Wie zich slecht voelt, wil weten waar in zijn lichaam het probleem zit. Het liefst hoort die van zijn dokter dat er ook een snelle remedie voor zijn kwaal bestaat. Maar om te beginnen is de interactie met de omgeving heel complex en daarbovenop verschillen mensen nog eens erg van elkaar.

Kunnen we onderzoek op bevolkingsniveau over de rol van de genen vertalen naar een specifiek individu in de spreekkamer van zijn arts vertalen? Niet altijd zo evident.  

Epigenetica, een laagje op je DNA

Elke cel heeft hetzelfde DNA, maar niet dezelfde functie. Epi-genetica is het mechanisme dat ervoor zorgt dat er bepaalde genen wel of niet gelezen/geactiveerd worden. Het laagje bovenop onze genen dat bepaalt welke eigenschap je ontwikkelt. Interessant is dat epi-genetica ook door je omgeving bepaald wordt én overerfbaar is.

Er bestaan aandoeningen waarbij het ervan afhangt of je het gen van je vader of je moeder krijgt, of je de ziekte uiteindelijk zal krijgen.

Psychiatrie en genetica

Ook in de psychiatrie speelt genetica een belangrijke rol. Bij veel psychiatrische aandoeningen is er een genetische component. Maar vaak gaat het om gedragsstoornissen. Gedrag stelt zich per definitie in een bepaalde context.

Zelfs als je focust enkel op die genetica, dan zijn er erg weinig mono-genetische aandoeningen, het is vaak kwestie van 10-tallen tot honderden genen in interactie.   

Multi-factoriele aandoeningen (de meeste dus) gedragen zich een beetje als de Harald of free enterprise destijds. Toen gingen 13 dingen gelijktijdig fout, waardoor het schip zonk. Sommige fouten zaten in de constructie, of de genen van het schip. Maar er waren ook opeenvolgende menselijke fouten in het spel én brutale pech.

Waren er minder factoren geweest, dan was er misschien gecorrigeerd en was dat schip blijven varen. Niemand zou het ooit gemerkt hebben. Maar in dit geval waren er te veel fouten en ging het mis.

Ligt dit niet aan de basis van de vele genetische vragen, vraagt het panel zich concluderend af.