Recensie ‘De ziel van de marionet’

Door Lieven Vanhoutte

John Gray, een emeritus-hoogleraar Europese ideeëngeschiedenis, leest veel zeldzame boeken. De ziel van de marionet is een verslag van zijn leestocht op zoek naar de grenzen en de beperkingen van de menselijke vrijheid. Geen systematisch en logisch filosofisch onderbouwd traktaat over de grenzen en de beperkingen van de menselijke vrijheid.

Zijn tocht start bij een symbool: marionetten. Het symbool bij uitstek van onvrijheid, zelf je eigen beslissing niet in handen hebben. Iemand anders, vaak verborgen, beslist wat je doet en hoe je handelt. John Gray grijpt een boek van Heinrich von Kleist Over het marionettentheater aan om te stellen dat er in iedere materie, dus ook van poppen, energie zit. Er zit dus leven in de poppen. Het onderscheid tussen die materie en de mens is dat materie geen scheppend vermogen bezit.

De mens heeft bij zijn wereldbeeld een god gecreëerd waarbij de wereld ingedeeld wordt in goed en kwaad. Het gnosticisme gelooft dat de mens zichzelf kan bevrijden van zijn beperkingen door de vooruitgang van de wetenschap.
In een volgend hoofdstuk beschrijft Gray uitgebreid de Azteekse samenleving voor deze onderworpen werd aan de Spaanse conquistadores. Hierbij staat de vraag voorop waarom de Azteken mensenoffers brachten. In de Azteekse wereld waren mensen geen volwaardige wezens, maar marionetten. Het doel van de rituelen en de offers was een bescherming van zichzelf tegen het zinloze geweld in een chaotische wereld. Een doordenkertje voor hedendaagse filosofen die het soms hebben over ‘zinloos’ geweld.

In de huidige wereld gaan we er van uit dat moorden, oorlog en geweld geleidelijk aan afnemen en uiteindelijk zullen verdwijnen. Dat is alvast wat statistieken aantonen, niet het beeld dat de media ons voorschotelen.
De groei van de automatisering en de robotica maken bijna ieder menselijk ingrijpen overbodig. De relatie tussen het menselijke brein en artificiële intelligentie is een boeiend studieonderwerp, maar leidt tot weinig nieuwe en concrete conclusies. Wellicht zal het behouden van de privacy in de toekomst slechts voor enkele uitverkorenen weggelegd zijn. Maar de prijs van het groeiende individualisme is wellicht ook het verlies van de privacy. Iedereen kan voor 15 minuten wereldberoemd zijn, maar leven in anonimiteit wordt steeds moeilijker.

Gray grijpt het verhaal van de moord op de Italiaanse politicus Aldo Moro aan om te bewijzen dat alles reeds op voorhand gepland kan worden en dat geheime diensten een ongelooflijke manipulerende rol kunnen spelen. Terrorisme wordt gebruikt door het regime om de eigen burgers kritiekloos in de pas te doen lopen. Hier gaat Gray wellicht in op zijn eigen vergeten dromen toen hij als adviseur van Margaret Thatcher de organisatie van de Falklandoorlog meemaakte. Ik vind dit ietwat overdreven, een geheime samenzweringstheorie doet het altijd wel bij de publieke opinie, maar ook tegenover een grote onzichtbare hand blijf ik liever kritisch, Snowdom en WikiLeaks ten spijt.

Tenslotte stelt Gray dat de wetenschap zijn eigen vooruitgang en prestaties niet kan verklaren. Ik durf deze uitspraak nuanceren. Gray eindigt zeer filosofisch: “Niet het zelfbewustzijn, maar de breuk in onszelf maakt ons tot mensen. Het is de tegenstelling in onszelf, het gevoel en de rede die zorgt voor ons geluk en onze vrijheid.”

Titel: De ziel van de marionet. Een zoektocht naar de vrijheid van de mens
Auteur: John Gray
Boekinformatie: Ambo/Anthos
ISBN 9789026330674
Verschijningsdatum: 2015
Recensent: Lieven Vanhoutte
Beoordeling: