Recensie ‘Next Nature’

Waarom technologie onze natuurlijke afkomst is

Door Klaas Nollet

In het boek Next Nature komen verschillende elementen aan bod, waarvan het ene grondig is uitgewerkt en een ander eventjes wordt aangeraakt. De hoofdlijn is echter de evolutie; de definitie van natuur, cultuur, biosfeer, technosfeer en hun verhoudingen onderling en tot de mens.
De auteur gaat van start met de vraag te stellen naar ons huidig begrip van natuur. Hebben we niet een verkeerd beeld van wat natuur is of zou moeten zijn? Romantiseren we niet te veel, en is dat ook niet wat natuurorganisaties doen wanneer ze willen beschermen?
Echte natuur is volgens van Mensvoort niet groen, maar evolueert met ons mee:

‘Gemaakte en geboren dingen gaan steeds meer door elkaar lopen. De aloude tegenstelling tussen natuur en cultuur lijkt ontoereikend om onszelf en de hoogtechnologische maatschappij waarin we leven te begrijpen.’

In een volgende deel betoogt hij dat we door onze menselijke aanwezigheid en activiteit een nieuwe sfeer op aarde brengen: de technosfeer. Hierbij is de biosfeer optelsom van alle organisch leven en de technosfeer optelsom van alle technologieën op aarde. De auteur gaat heel ver in het definiëren van technologieën en hij probeert zo het perspectief van vele mensen open te trekken. Technologie gaat natuurlijk over de nieuwste smartphone, maar evenzeer over het gebruik van een bijl, of zelfs het dragen van kleding. Om zijn begrip van technologie goed te duiden werkt hij met een piramide. Daarbij bestaat een (nieuwe) technologie eerst in de verbeelding. Daarna is er een operationeel prototype, dat wordt eventueel toegepast en als het goed gaat ook geaccepteerd. In de volgende stadia wordt het onmisbaar, uiteindelijk onzichtbaar en als finale kers op de taart is het onderdeel geworden van de menselijke natuur. Zoals het eerder aangehaalde voorbeeld van kledij. Hiermee schenkt hij een nieuw perspectief aan de relatie tussen mens, natuur en technologie:

‘Terwijl we natuur en technologie traditioneel als tegenstellingen zien, leren we nu dat onze technologieën na verloop van tijd natuurlijk kunnen worden.’

Na het afbakenen en illustreren van een aantal cruciale begrippen gaat van Mensvoort een stap verder en komt hij ook stilaan tot de kern van zijn betoog. Deel drie van het boek spitst zich vooral toe op wat evolutie is en wat de volgende stap zou kunnen zijn. Wat die volgende stap betreft is de auteur zelf sterk overtuigd van het vervolg, maar toch doet het eerder speculatief aan.
Hij begint met het onderscheid te maken tussen genen en memen. Memen zijn daarbij ‘besmettelijke informatiepatronen’. Zeker in het begin van het discours over memen is het als leek soms moeilijk om het abstracte toneel te verlaten en je er een beeld van te vormen wat hij eigenlijk bedoelt. Gelukkig wordt dat na verloop van tijd wel duidelijk. Na een extra aanzet in de vorm van een stukje over het probleem van de plastics in onze oceanen – de link is hier het morele aspect: welke impact hebben wij als mens, en kunnen we die op een of andere manier ook positief bekijken? – komt hij tot waar het om draait: ‘de evolutie van evolutie’.
Vertrekkend vanuit de evolutietheorie van Darwin geeft hij er een aanvulling op, een alternatieve ordening waarin ook het niet-biologische deel van de natuur wordt geïntegreerd. Zo bouwt hij op van elementaire deeltjes, over atomen en één- en meercellige organismen naar de voor hem volgende stap in de evolutie: memetische organismen.
Daarna wordt het speculeren over wat er na – of liever mét – de mens evolutionair nog verder zal/kan gebeuren. Wij hebben memen, die de tegenhangers zijn van genen en dragers van culturele evolutie, gefaciliteerd. Gelukkig verduidelijkt van Mensvoort zijn stellingen met voldoende heldere voorbeelden, waardoor ook voor de lezer zijn puzzel in elkaar valt.
Er zullen dus memetische organismen ontstaan, of beter: ze zijn al ontstaan maar hoe zullen ze zich verder ontwikkelen? Memetische structuren waarin wij ingekapseld worden zijn bijvoorbeeld de staat, religie, bedrijven. Big brother komt ook aan bod. Sociale media bijvoorbeeld; samen met overheden en bedrijven proberen zoveel mogelijk over ons te weten te komen. Misschien weten ze zelfs al meer dan onze naasten of wijzelf.

‘Op de lange termijn lijkt het evolutionair onvermijdelijk dat genetisch geëvolueerde soorten door memetische organismen worden ingekapseld. Hogere evolutionaire niveaus hebben de eigenschap dat ze lagere evolutionaire niveaus opnemen in hun superstructuur.’

Bovenstaande kan dan positief of negatief uitdraaien. In de epiloog wordt de vraag gesteld waar precies de grens ligt tussen technologie die ons faciliteert in ons mens-zijn en technologie die ons inkapselt en van onze menselijke kwaliteiten berooft? De uiteindelijke droom is ‘humane technologie’: wat als we technologie inzetten om onze beste menselijke eigenschappen uit te vergroten en ons te ondersteunen in onze zwaktes?

Next Nature is vlot geschreven en leest als een trein. Wat stijl en overtuiging betreft is dit zeker een aanrader. Van Mensvoort twijfelt niet aan zijn eigen beweringen, geeft voldoende voorbeelden en brengt meestal ook de nodige nuance aan. Hier en daar slaat hij de bal wel mis, zoals in het korte stuk waarin hij technologieën vergelijkt met kinderen en naar het einde van het boek toe wanneer hij ‘bewustzijn’ als begrip aanhaalt, maar er niet in slaagt het adequaat uit te werken.
Dat terzijde is het een leuk boek, dat enkele hedendaagse ontwikkelingen wat verder uitdiept en waarbij de auteur het aandurft om te speculeren over de toekomst. Hierbij vond ik het positief om te zien dat het boek niet aanvoelt alsof de Apocalyps voor de deur staat, maar eerder een bewustwording oproept. Het geeft een schets van hoe het zou kunnen worden, vestigt de aandacht dikwijls op het positieve en de auteur durft uit te spreken welke richting hij de evolutie graag uit zou zien gaan. Hoedje af daarvoor, want een metaperspectief aannemen met betrekking tot de evolutie is geen koud kunstje. Het boek doet niet superwetenschappelijk aan, maar dat bedoel ik op een positieve manier: ondanks de nieuwe begrippen is het een toegankelijk boek dat aanzet tot reflectie, maar waarbij je na afloop weinig risico loopt om te gaan doemdenken. Dat laatste is een prestatie in vergelijking met veel boeken in dat genre.

Titel: Next Nature. Waarom technologie onze natuurlijke toekomst is
Auteur: Koert van Mensvoort
Boekinfo: www.mavenpublishing.nl
Verschijningsdatum: juni 2019
ISBN 978 94 9249 370 5
Recensent: Klaas Nollet
Beoordeling: