Recensie ‘Op de vleugels van Icarus’

Door Max Schneider

Vaststellen dat artefacten, uitvindingen en nieuwe technologieën ons denken en handelen beïnvloeden, levert op zich weinig verrassende inzichten op. Dat is immers altijd zo geweest. Iets dat ons denken verandert, heeft logischerwijze ook een impact op onze moraal, op wat wij met z’n allen vinden over de categorieën van goed en kwaad. De standpunten van de gemiddelde middeleeuwer over moed en ridderlijkheid op het slagveld, hou je niet vol na de uitvinding van het machinegeweer.

Wat echter, ook de geïnteresseerde leek, naar een boek doet grijpen dat dat aspect van de techniekfilosofie wil uitdiepen, is de nauwelijks te volgen snelheid waarmee vandaag de dag die techniek en dus die invloed evolueert. Nieuwe ontwikkelingen en uitvindingen (Google Glass, geslachtskeuze, prenatale echografische diagnostiek, internetprivacy… ) vereisen vaak nieuwe ethische inzichten en dus nieuwe wetgeving. Dat de wetgever daar steeds opnieuw ruim laat achteraan strompelt stellen we dagelijks vast. Onze standpunten over recht op privacy van pakweg 25 jaar geleden toen de eerste camera’s in het straatbeeld verschenen, moeten we herdenken, nu de technieken om ons in ‘t oog te houden hallucinante vormen aannemen. Filosofie van de techniek heeft als lovenswaardig doel de relatie tussen mens en techniek zo goed mogelijk vorm te geven.

Reden genoeg dus om een boek uit het rek te nemen dat ons belooft iets meer te zeggen over ‘Hoe techniek en moraal met elkaar meebewegen.’ Spijtig genoeg heeft de auteur niet kunnen kiezen wie zijn doelgroep was, waardoor Op de vleugels van Icarus wat ongemakkelijk tussen twee stoelen komt te zitten. Het onderwerp, de mooie vormgeving, de standaardprijs en de aanbieding in de normale boekhandel, doen mij vermoeden dat hij de geïnteresseerde leek op het oog had. De vele praktische voorbeelden die de stellingen moeten ondersteunen komen de leek, die het niet altijd gewoon is een dilemma op puur abstract niveau te behappen, daarmee tegemoet. Maar zoals het wel vaker gebeurt, wil een beroepsfilosoof als Peter-Paul Verbeek toch vooral voor zijn collega’s de eigen academische ernst onderstrepen. Dat hoeft niet zo erg te zijn, ware het niet dat filosofen soms de neiging hebben – eens ze op dreef zijn en hun tanden ergens hebben ingezet – niet los te laten voor ze alles drie cijfers na de komma hebben uitgespit. Niks mis mee voor de liefhebber, maar ik vraag me af of de zwangere vrouw daarop zit te wachten mocht zij zich willen inlezen om haar ethische beslissing te funderen als uit de echografie blijkt dat haar kindje met een zeer nare handicap geboren zal worden.

Niet dat Op de vleugels van Icarus nodeloos moeilijk of doorspekt met hermetisch jargon geschreven is. De hoofdgedachte van de tekst komt er – als ik heel erg vereenvoudig – op neer dat hoewel artefacten, dingen dus, weliswaar geen eigen intenties, laat staan keuzevrijheid bezitten, (het geweer is niet verantwoordelijk voor de dood van het slachtoffer) ze toch zodanig veel invloed hebben op onze morele keuzes en die dus bemiddelen, dat we ze ook als een soort morele actoren moeten zien. Om dat contra-intuïtieve, om niet te zeggen wereldvreemde inzicht, hard te maken krijg je tientallen wijsgerig doorwrochte pagina’s op je bord. Prima, boeiend zelfs voor de liefhebber, maar of je er veel aan hebt als je een of andere ethische knoop in je eigen gewone leven moet doorhakken, betwijfel ik.

Ik wil absoluut niet beweren dat hier onzin verkocht wordt. Integendeel zelfs, je krijgt heel wat onverwachte invalshoeken aangereikt die inderdaad aantonen dat technologie ons leven grondig beïnvloedt, ook als er geen subject is om de trekker over te halen, of als de ontwerper echt wel oprecht goede bedoelingen had. Het zijn ook niet de minste filosofen die in de loop der tijden hun licht hebben doen schijnen op de filosofie van de techniek. Voor amateurs van het betere filosofisch spitwerk valt de lectuur dus absoluut aan te bevelen.

Wie echter niet warm of koud wordt van wat Heidegger, Foucault ‘et les autres’ daarover te melden hadden, maar eerder op zoek is naar een snelle ondersteuning van de morele intuïties die we nodig hebben om te overleven in onze hoogtechnologische wereld, moet ergens anders te rade gaan.

Titel: Op de vleugels van Icarus. Hoe techniek en moraal met elkaar meebewegen.
Auteur: Peter-Paul Verbeek
Boekinfo: Uitgeverij Lemniscaat
ISBN 9789047706304
Verschijningsdatum: 2014
Recensent: Max Schneider