Wat is slaap?

Slaap is iets raars. We sluiten onze ogen en we zijn weg, naar een andere wereld die we ondergaan zonder er controle over te hebben en die we niet bewust beleven. Slaap wordt hierdoor vaak geassocieerd met de dood, bijvoorbeeld in mythen en sprookjes. We beschouwen het als iets passief en vaak zelfs als een verspilling van kostbare tijd. Bij tijdsdruk is slaap dan ook het eerste waarop beknibbeld wordt. Onder jongeren, zakenlui en politici bestaat er zelfs een soort machocultuur rond weinig slapen. Bovenal is slaap iets waar we betrekkelijk weinig van af weten. Goed ingeburgerde tips van grootmoeder zoals ‘Een mens heeft minstens acht uur slaap nodig’, ‘Slapen doe je best in blokken van drie uur’ en ‘Alles voor 12 uur telt dubbel’, houden weinig steek. Zelfs wetenschappers weten, in vergelijking met de kennis over andere menselijke functies en eigenschappen, relatief weinig over dit alledaagse maar mysterieuze fenomeen. Toch is het geen toeval dat we ongeveer een derde van ons leven aan slaap spenderen: slaap is een actief proces dat een essentieel onderdeel van ons leven vormt.

Wat gebeurt er als we slapen?

Algemeen wordt aangenomen dat slaap dient om ons te laten uitrusten en herstellen, en dat klopt ook wel. Iedereen heeft al aan den lijve ondervonden dat je alertheid en concentratievermogen sterk inboeten na een te korte nacht. Al weet men niet precies wat er allemaal tijdens onze slaap gebeurt, het tot rust laten komen van onze ‘geest’ lijkt alvast haar belangrijkste taak te zijn.

Slapen doen we in verschillende cycli die opgebouwd zijn uit vier fases met elk hun specifieke eigenschappen. Eén cyclus duurt gemiddeld zo’n 90 à 120 minuten. Na elke cyclus volgt er een micro-ontwaken; een korte check-up om te kijken of alles nog in orde is. Krijgen we hier bepaalde prikkels (bijvoorbeeld licht, lawaai, een slapend been of een volle blaas) dan worden we ook effectief eventjes wakker om dit op te lossen. Is dit niet het geval, dan beginnen we meteen aan de volgende cyclus. Af en toe ’s nachts wakker worden is dus niet abnormaal. De belangrijkste fases van een slaapcyclus zijn de diepe slaap en de REM-slaap.

Tijdens de diepe slaap krijgen we een grotere bloedtoevoer naar onze spieren, waardoor ons lichaam herstelt van de inspanningen van overdag. Ook 70% van onze dagelijkse hoeveelheid groeihormoon wordt uitgescheiden tijdens de diepe slaap. Dit zorgt er voor dat onze weefsels hersteld worden en dat we recupereren. Omdat in deze fase het lichaam het meest groeit en ontwikkelt, hebben baby’s en kinderen ook meer slaap nodig dan volwassen.

De REM-slaap (kort voor Rapid Eye Movement) is het stadium van het mentale herstel. Onze hersenen zijn erg actief in deze fase, onze hartslag en ademhaling worden sneller en onregelmatiger en onze ogen draaien alle kanten op. In deze fase dromen we ook het meest. De REM-slaap zorgt voor het verwerken van de informatie die we overdag hebben vergaard, door deze te ordenen en op te slaan. De gegevens van ons kortetermijngeheugen worden hier overgezet naar ons langetermijngeheugen. Zo gaan we sommige kennis en vooral vaardigheden die we hebben aangeleerd, pas beter kunnen toepassen de dag erna.

Wat is ‘normale’ slaap?

Een volwassene heeft gemiddeld tussen de zes-en-een-half en de acht-en-een-half uur slaap nodig. Voor kinderen en jongeren is dat beduidend meer, voor ouderen wat minder. Slaap is echter bovenal iets individueel, het verschilt van persoon tot persoon. Sommige mensen hebben inderdaad maar een uurtje of vier nodig om uitgeslapen te zijn, anderen negen of tien. De voornaamste indicator hier is dat je je ’s ochtends fris en uitgeslapen voelt.

Slapen is ook iets cultureels. Tegenwoordig is het vanzelfsprekend dat iedereen liggend slaapt, maar tot voor honderd jaar sliepen mensen soms zittend. Iets meer rechtop slapen is overigens bevorderlijk voor de ademhaling. Mensen gingen in het verleden veel vroeger slapen en stonden dikwijls ’s nachts enkele uurtjes op, om nadien weer naar bed te gaan. Men sliep, om praktische redenen, vaak ook met het hele gezin in dezelfde kamer of zelfs in hetzelfde bed.

Wat is een slaapprobleem?

Slaapproblemen kunnen voorkomen in verschillende vormen en kunnen verschillende oorzaken hebben. De meest voorkomende slaapstoornissen zijn slaapapneu en slapeloosheid (insomnie).

Slaapapneu
Slaapapneu is een ademhalingsstoornis waarbij de ademhaling gedurende een korte periode vertraagt of zelfs stopt doordat de keel toe klapt. Als reactie hierop moet het lichaam zich inspannen om zuurstof te krijgen, in plaats van te kunnen rusten. Mensen die lijden aan slaapapneu zijn daarom overdag vaak vermoeid. Slaapapneu verstoort niet alleen het ritme van je slaapcycli, het verhindert ook de toevoer van zuurstof in je bloed. Op langere termijn kan het daarom leiden tot verhoogde bloeddruk en mogelijk een hart- of herseninfarct. Luid snurken kan een indicator zijn van slaapapneu. Meestal wordt deze aandoening overigens veroorzaakt door zwaarlijvigheid.

Slapeloosheid
Iedereen beleeft wel eens van die nachten waarin onze gedachten maar blijven rondtollen en we de slaap niet kunnen vatten. Dit is uiteraard niets abnormaals. Men spreekt pas van een probleem als je meer dan een half uur wakker ligt alvorens je inslaapt en dit meerdere keren per week, meerdere weken na elkaar. Hetzelfde geldt als je ’s nachts wakker wordt tussen twee cycli en niet vlot kan inslapen. Slapeloosheid kan veroorzaakt worden door stress of psychische problemen, door bepaalde medicatie of door een slechte levensstijl of slaapomgeving. Het probleem bij slapeloosheid is dat je je slaapkamer gaat associëren met piekeren, wakker liggen en frustraties. Dit noemt men negatieve conditionering. Zelfs al verdwijnt op termijn de oorspronkelijke oorzaak van je slapeloosheid (bijv. de stress op het werk), dan is die intussen vervangen door de stress om niet te kunnen slapen en zo blijft het probleem duren. Ook een aandoening als restless legs-syndroom (RLS), waarbij je last hebt van tintelingen in de benen en deze hierdoor voortdurend wil bewegen, kan een oorzaak zijn voor slapeloosheid.

Andere slaapproblemen
Parasomnieën komen ook geregeld voor. Dit zijn ongewenste gedragingen die zich voordoen tijdens het slapen, zoals slaapwandelen, tandenknarsen, praten in je slaap of nachtmerries. Meestal zijn deze vrij onschuldig. Ze komen het vaakst voor bij kinderen en verdwijnen doorgaans met het opgroeien. Bij volwassenen zijn parasomnieën meestal stressgerelateerd.

Narcolepsie tot slot is een aandoening waarbij je plots, ongecontroleerd in slaap valt. Ze komt niet zo vaak voor, maar kan erg gevaarlijk zijn en is bovendien sociaal erg problematisch. Narcolepsie gaat soms ook gepaard met hallucinaties en tijdelijke spierverlamming.

Hoe slaapproblemen oplossen?

Naast de voor de hand liggende gevolgen als vermoeidheid en verminderde concentratie, wegen slaapproblemen zwaar op je gemoed en levenskwaliteit. Op termijn ontaarden ze vaak in een depressie. Mensen met slaapproblemen wachten doorgaans ook te lang alvorens ze actie ondernemen, wat de behandeling er moeilijker op maakt.

Als er sprake is van slaapapneu laat je je best onderzoeken in een slaapcentrum. Door middel van een polysomnografie kan men daar een goed zicht krijgen op de aard van het probleem en een gepaste oplossing voorstellen. Meestal wordt die behandeling ook terugbetaald door het RIZIV.

In het geval van slapeloosheid wordt er nog al te vaak slaapmedicatie voorgeschreven. Slaapmedicatie kan een oplossing zijn om een korte periode van enkele weken door te komen (bijvoorbeeld na het overlijden van een dierbare), maar op langere termijn werken ze tegendraads. Ze zijn immers verslavend en er treedt zeer snel gewenning op. De meest gebruikte en meest succesvolle aanpak van slapeloosheid is die van de cognitieve gedragstherapie. Hier gaat men op een planmatige manier de negatieve associaties en frustraties bij de patiënt proberen weg te werken. Dit doet men onder meer door slaaprestrictie. De patiënt moet veel later naar bed gaan, waardoor hij of zij vermoeider is en sneller gaat inslapen. Je brengt dan minder uren in bed door, maar slaapt wel procentueel veel meer van die tijd, waardoor de negatieve conditionering verdwijnt. Nadien wordt het slaapschema langzaam terug uitgebreid. Ook een goede slaaphygiëne is hierbij van groot belang.

Slaaphygiëne

Wie niet echt kampt met een slaapprobleem zoals ze hierboven worden beschreven, maar toch ook niet helemaal tevreden is over zijn slaap kan baat hebben bij een aantal relatief eenvoudige tips. Slaaphygiëne is de term die gebruikt wordt voor zaken die je kunt veranderen in je dagelijks leven, je gedrag en slaapomgeving die je slaapkwaliteit kunnen bevorderen.

Samengevat

Slaap is een essentieel onderdeel van ons leven. Het is nodig om lichaam en ‘geest’ tot rust te laten komen, onze herinneringen en gedachten te ordenen en fysiek te recupereren. Een slaapstoornis is daarom een niet te onderschatten probleem dat een grote impact heeft op je gezondheid en levenskwaliteit. Het dient dan ook op gepaste wijze behandeld te worden. Ondanks het belang van slaap op ons algemeen welzijn, is het iets waar we nog te weinig bewust mee omgaan. Zeker in tijden waarin mensen steeds meer met gezondheid en gezonde voeding bezig zijn, is het opvallend hoe weinig mensen zich om de kwaliteit van hun slaap bekommeren. Enkele kleine aanpassingen in je gewoontes en slaaphygiëne, kunnen je nachtrust al een pak verbeteren en je met een frisse geest doen ontwaken.